Bir Yan?lsaman?n Gelece?i - Sigmund Freud

Uygarl?k ve Ho?nutsuzluklar? Bir Yan?lsaman?n Gelece?i Sigmund FREUD The Standart Edition of The Complate Psychological Works of Sigmund Freud Volume (1927-1931). The Hogarth Press and The Institute of Psycho-Analysis. London 1964, Pp. 5-56 çev. Aziz YARDIMLI ?stanbul, 2000 ?DEA YAYINLARI - I - Ki?i belirli bir uygarl?kta uzunca bir süre ya?ay?p s?k s?k bu uygarl???n kökenlerini ve nas?l bir yol izleyerek geli?ti?ini ke?fetmeye çal??t???nda, bazen kar?? yöne de bir bakarak bu uygarl???n ak?betini ve hangi dönü?lere u?ramaya mukadder oldu?unu sorma gereksinimini duyar. Ama, böyle bir soru?turman?n de?erinin daha ba??ndan birkaç unsur taraf?ndan azalt?ld??? çok geçmeden ortaya ç?kar. Her ?ey bir yana, insan faaliyetini tüm geni?li?iyle de?erlendirebilecek pek az say?da insan vard?r. Ço?u ki?i, kendisini bu faaliyetin bir tek veya az say?da alan?yla k?s?tlamaya zorlam??t?r. Ama insan, geçmi? ve ?imdiki durum hakk?nda ne kadar az ?ey bilirse, gelecek hakk?ndaki yarg?s? da o derecede önemsiz olur. Ayr?ca bireyin öznel beklentilerinin tan? da bu türden bir yarg?da ortaya ç?kmas? bir ba?ka güçlüktür. Bu beklentilerin de insan?n kendi ya?ant?s?ndaki tümüyle ki?isel unsurlara, ya?am kar??s?ndaki, mizac?n?n veya basan ve ba?ar?s?zl?klar?n?n belirdi?i tavr?n?n az veya çok iyimser olmas?na ba?l? bulundu?u görülür. Son olarak, "insanlar?n genellikle içinde bulunduklar? durumu naif bir biçimde, sanki içeri?i hakk?nda bir de?erlendirme yapma yetene?inden yoksunmu?ças?na alg?land?klar?" biçimindeki garip gerçek kendisini hissettirir. ?imdiki durumun, gelecek hakk?nda bir yarg?da bulunmam?za yarayacak gözlem noktalar? sa?layabilmesi için, insanlar?n ?imdiki durumla aralar?na bir mesafe koymalar? gerekir. Bu nedenlerle uygarl???m?z?n olas? gelece?i üzerinde fikir yürütmenin çekicili?ine kap?lan herkesin, yukar?da belirtti?im güçlükleri oldu?u kadar, genel olarak her türden kehanetteki belirsizli?i de göz önünde bulundurmas? iyi olur. Bundan ?u sonuç ç?k?yor: Beni ilgilendirdi?i kadar?yla, bu çok büyük görevden aceleyle geri çekilmeli ve genel ?emadaki yerini belirler belirlemez uzun süreden beri dikkatimi çekmi? olan küçük alan? saptamal?y?m. ?nsan ya?am?n?n kendisini hayvansal durumun üzerine ç?kard??? ve vah?i yarat?klar?n ya?am?ndan ayr?lan tüm yönleri anlam?nda kulland???m insan uygarl??? -kültür ve uygarl?k aras?nda bir ayr?m yapmaktan nefret ediyorum-bildi?imiz gibi, gözlemciye iki cephesiyle kendini gösterir. ?nsan uygarl???, bir yanda insan?n do?a güçlerini denetlemek ve insan ihtiyaçlar?n?n doyumu amac?yla do?an?n zenginliklerini özümlemek için edindi?i tüm bilgi ve yetenekler toplam?n?, öte yanda insanlar?n birbirleriyle ili?kilerinin ve özellikle mevcut zenginli?in da??t?m?n?n düzenlemesi için gerekli tüm kurallar? içerir. Uygarl???n bu iki yönü birbirinden ba??ms?z de?ildir; çünkü, birincisi, insanlar?n kar??l?kl? ili?kileri mevcut refah?n mümkün k?ld??? içgüdüsel doyum miktar?ndan derin bir biçimde etkilenir, ikincisi, tek bir insan bir di?eriyle ili?kisinde bu di?er ki?i onun yeteneklerinden i? için yararland??? veya onu bir cinsel nesne olarak seçti?i sürece kendisi bir zenginlik kayna?? i?levi görebilir, üçüncüsü ve dahas? uygarl?k insanlar?n evrensel ç?kar?n?n bir nesnesi olmas? gerekti?i halde her birey gerçekte bir uygarl?k dü?man?d?r. ?nsanlar?n tek ba?lar?na varl?klar?n? sürdürebilme yeteneklerinin çok az olmas?na kar??n, komünal ya?am? mümkün k?lmak için uygarl???n kendilerinden bekledi?i özverileri a??r bir yük olarak hissetmeleri dikkate de?er. Dolay?s?yla uygarl?k bireye kar?? korunmal?d?r ve uygarl???n kurallar?, kurumlar? ve buyruklar? bu amaca yöneliktir. Bunlar yaln?zca belirli bir refah da??t?m? uygulamas?na de?il, ayn? zamanda bu da??t?m?n sürdürülmesine de yöneliktirler; asl?nda do?an?n denetim alt?na al?nmas?na ve refah üretimine katk?da bulunan her ?eyi insanlar?n dü?manca dürtülerine kar?? korunmal?d?rlar. ?nsanlar?n yaratt??? ?eyler kolayl?kla tahrip edilebilir, bunlar? kurmu? olan bilim ve teknoloji bu yarat?lar?n imhas? için de kullan?labilir. Böylelikle ki?i, uygarl???n bask? ve iktidar araçlar?n? elde etme yollar?n? bulmu? bir az?nl?k taraf?ndan direnen bir ço?unlu?a zorla kabul ettirilen bir ?ey oldu?u izlenimini ediniyor. Bu güçlüklerin uygarl???n do?as?nda mevcut bulunmay?p ?imdiye kadar geli?tirilen kültürel biçimlerin kusurlar?nca belirlendi?ini dü?ünmek elbette do?ald?r. Ve gerçekten de bu eksikliklere i?aret etmek güç de?ildir. ?nsanl?k do?a üzerindeki denetimini devaml? olarak ilerletmi?ken ve daha da büyük ilerlemeler yapabilmeyi umabilirken, insan ili?kilerinin yönetiminde benzer bir ilerlemenin yap?lm?? oldu?unu kesin bir biçimde saptamak mümkün de?ildir. Ve belki de tüm ça?lar boyunca, t?pk? ?imdi bir kez daha soruldu?u gibi, birçok insan kendi kendine uygarl???n bu yolla sa?lad??? ufak ilerlemelerin de gerçekten savunulmaya de?er olup olmad???n? sormu?tur. ?nsan ili?kilerinin, zoru ve içgüdülerin bast?r?lmas?n? reddederek uygarl???n neden oldu?u mutsuzluk kaynaklar?n? ortadan kald?racak olan ve böylelikle insanlar?n herhangi bir iç uyumsuzluk kayg?s? duymadan kendilerini zenginlik teminine, zenginlikten zevk almaya hasredecekleri yeni bir düzenlemenin mümkün olabilece?i insan?n akl?na geliyor. Bu, alt?n ça? olacakt?r ama böyle bir durumun gerçekle?tirilebilece?i ku?kuludur. Tersine her uygarl?k, zor ve içgüdülerin reddi temeli üzerinde kurulmas? gerekiyormu? gibi görünüyor; hatta zora son verildi?inde, insanlar?n ço?unlu?unun, yeni zenginlik temini için gerekli i?i yapmay? üstlenip üstlenmeyecekleri bile ku?kuludur. San?yorum ki tüm insanlarda y?k?c?, dolay?s?yla toplum ve kültür kar??t? e?ilimlerin bulundu?u ve insanlar?n büyük bir bölümünde bu e?ilimlerin insan toplumu içindeki davran??lar?n? belirleyecek derecede güçlü oldu?u gerçe?i hesaba kat?lmal?d?r. Bu psikolojik gerçe?in insan uygarl??? hakk?ndaki yarg?m?z aç?s?ndan belirleyici bir önemi vard?r. ?lk elde, i?in özünün zenginlik temini amac?yla do?an?n denetiminde yatt???n? ve uygarl??? tehdit eden tehlikelerin bu zenginli?in insanlar aras?nda uygun biçimde da??t?lmas?yla giderilebilece?i dü?ünülse bile ?imdi vurgulanmas? gereken noktan?n maddi alandan zihinsel alana kayd???n? görüyoruz. Tayin edici soru, insana zorla kabul ettirilen içgüdüsel özverilerin yükünün azalt?lmas?n?n, mutlaka kalmas? gereken özverilere insan?n katlanmas?n?n ve bunun kar??l???nda bir telafi sa?lanmas?n?n mümkün olup olmad??? ve bunun olas?l?k derecesidir. Kitlenin bir az?nl?k taraf?ndan denetiminden vazgeçmek ne kadar olanaks?zsa, uygarl???n i?leyi?inde zordan vazgeçmek de o kadar olanaks?zd?r. Çünkü kitleler tembel ve bilinçsizdirler; içgüdüsel feragatten ho?lanmazlar ve bunun kaç?n?lmazl??? konusunda tart??ma yoluyla ikna edilemezler. Kitleleri olu?turan bireyler, disiplinsizli?in dinginsizce uygulanmas? konusunda birbirlerini desteklerler. Ancak bir örnek olu?turabilen ve kitlelerin önder olarak tan?d??? bireylerin etkileri arac?l???yla çal??maya ve uygarl???n varl???n?n ba?l? oldu?u feragatlerde bulunmaya yöneltilebilirler. E?er önderler ya?am gerekleri konusunda üstün iç görü sahibi ve kendi içgüdüsel arzular?na hâkim olmada yükselmi? insanlarsa her ?ey yolundad?r. Ama etkilerini yitirmemek için kitleye onun kendilerine gösterdi?inden daha fazla müsamaha göstermeleri tehlikesi vard?r ve dolay?s?yla iktidar araçlar?n? kendi ellerinde tutarak kitleden ba??ms?z olmalar? gerekti?i dü?ünülebilir. K?saca belirtmek gerekirse, uygarl???n kurallar?na ancak belirli bir derecede zor uygulanmas?yla geçerlilik kazand?r?labilece?i gerçe?inden sorumlu olan iki yayg?n insani özellik vard?r. ?nsanlar kendiliklerinden çal??maktan ho?lanmazlar ve tutkular? kar??s?nda mant?ksal tart??malar yarars?zd?r. Bu iddialara kar?? ileri sürülecek itirazlar? biliyorum. ?nsan kitlelerinin burada tan?mlanan ve uygarl?k i?inde zordan vazgeçilemeyece?ini kan?tlamas? gereken özelli?inin yaln?zca kültürel kurallarda mevcut ve insan? ac?lara sürükleyen, intikamc? ve eri?ilmesi zor k?lan kusurlar?n bir sonucu oldu?u söylenecektir. ?efkatle yeti?tirilen ve mant??a de?er vermeleri ö?retilen, uygarl???n yararlar?n? erken bir ya?ta tadarak ö?renmi? olan yeni ku?aklar?n uygarl??a kar?? tutumu de?i?ik olacakt?r. Onu, kendilerine ait bir varl?k olarak hissedecekler ve korunmas? için çal??ma ve içgüdüsel doyum konular?nda u?runa gerekli özverileri yapmaya haz?r olacaklard?r. Zor olmaks?z?n i?lerini yürütebilecekler ve önderlerinden pek az farkl? olacaklard?r. E?er ?imdiye kadar herhangi bir kültür bu nitelikte insan kitleleri yaratamad?ysa bunun nedeni henüz hiçbir kültürün insanlar?, özellikle çocukluktan ba?layarak, bu yönde etkileyecek kurallar tasarlayamam?? olmas?d?r. Do?a üzerindeki denetimimizin ?imdiki düzeyinde bu türden kültürel kurallar uygulanmas?n?n bir dereceye kadar bile mümkün olup olmad??? akla gelebilir. Gelecek ku?aklar? e?itecek olan üstün, kararl? ve ç?kar?n? gözetmeyen önderlerin nereden bulunabilece?i sorulabilir ve bu isteklerin yerine gelmesi için kaç?n?lmaz olarak gerekecek a??r? zor kullan?m miktar?n? dü?ünmek insan? deh?ete dü?ürebilir. Tanr?n?n görkemli ve insan uygarl???n?n gelece?i için ta??d??? önem tart???lamaz. Bu tasar? insan?n, nihai seyri erken çocukluk ya?ant?lar?yla belirlenen çok çe?itli içgüdüsel yatk?nl?klarla donat?lm?? oldu?u biçimindeki psikolojik bulu? üzerine sa?lamca oturtulmu?tur. Ama ayn? nedenle insan?n e?itilme yetene?inin k?s?tl?l??? da kültürümüzdeki bu türden bir dönü?ümün etkinli?ini s?n?rlar, insan kitlelerinin, insan ili?kilerinin yönlendirilmesini bu derece güçle?tiren iki niteli?inin geçersiz k?l?nmas?n?n farkl? bir kültürel çevrede mümkün olup olmad???, mümkünse bunun ne dereceye kadar gerçekle?tirilebilece?i sorulabilir. Bu deney henüz yap?lmam??t?r. Muhtemelen insanl???n belirli bir yüzdesi (patolojik bir yatk?nl?k veya bir içgüdüsel güç fazlal??? nedeniyle) daima toplum d??? kalacakt?r; e?er yaln?zca bugün uygarl??a kar?? dü?manca tav?r tak?nan ço?unlu?u bir az?nl??a indirgemek mümkün olabilseydi bile, büyük bir i? -belki de yap?labilecek olan her ?ey- ba?ar?lm?? olacakt?. Soru?turma için belirlenmi? olan yoldan çok sapt???m izlenimini vermek istemem. Dolay?s?yla, Avrupa ile Asya aras?ndaki geni? topraklarda günümüzde yürütülen büyük uygarl?k deneyi hakk?nda yarg?larda bulunmak gibi bir niyetimin olmad???na sizi hemen temin etmeme izin verin. Bu deneyin gerçekle?tirilme derecesine karar vermek, uygulanan yöntemlerin amaca ula?abilirli?ini s?namak veya niyet ile, uygulama aras?ndaki bo?lu?un geni?li?ini ölçmek için gerekli özel bilgiye ya da yetene?e sahip de?ilim. Orada haz?rl?klar? yap?lan ?eyler henüz tamamlanmam??t?r ve dolay?s?yla bizim uzun süredir peki?mi? uygarl???m?z?n gerekli materyali sa?layarak mümkün k?ld??? türden bir incelemeyi o deney için yapmak olanaks?zd?r. - II - Fark?nda olmadan ekonomik alandan psikoloji alan?na geçtik. Önceleri, uygarl???n de?erli niteliklerini mevcut zenginlikte ve bu zenginli?in bölü?ümünü düzenleyen kurallarda arama pe?indeydik... Ama, her uygarl???n, i?e zorlama ve içgüdülerden feragat temelinde yükseldi?ini ve dolay?s?yla kaç?n?lmaz olarak bu taleplerden etkilenenlerin muhalefetini do?urdu?unu gördükten sonra uygarl???n temel olarak ve yaln?zca zenginli?in kendisinden, bunu temin etme araçlar?ndan ve bölü?ümünün düzenlenmesinden ibaret olamayaca?? aç??a ç?kt?; çünkü bunlar uygarl??? olu?turan bireylerin isyankârl??? ve y?k?c? cinnetinin tehdidi alt?ndad?r. Zenginli?in yan? s?ra uygarl???n savunulmas? için kullan?lan araçlarla kar??la??yoruz. Zor önlemleri ve insanlar? zora uyum gösterme, özverileri için onlar? ödüllendirme amac?na yönelik di?er önlemler. Bu sonuncular uygarl???n zihinsel de?erleri olarak tan?mlanabilir. Terminolojide tekdüzeli?i sa?lamak için doyumu sa?lanamayan bir içgüdü gerçe?ini "engellenme", bu engellenmeye neden olan kural? "yasaklama" ve bu yasaklaman?n do?urdu?u durumu da "yoksunluk" olarak tan?mlayaca??z, ilk ad?m?m?z, herkes için geçerli olan yoksunluklarla herkes için de?il de yaln?zca gruplar, s?n?flar veya hatta tek tek bireyler için geçerli olan yoksunluklar aras?nda ayr?m yapmakt?r. Birinci gruptakiler en eski olanlar?d?r; uygarl?k, bunlar? do?uran yasaklamalarla -kim bilir kaç bin y?l önce- insan? ilk hayvans? durumundan çekip ay?rmaya ba?lad?. Bu yoksulluklar?n hâlâ etkin oldu?unu ve hâlâ uygarl?k dü?manl???n?n çekirde?ini olu?turdu?unu ?a?k?nl?kla görmü?tük. Bu yoksunluklar?n bask?s? alt?nda olan içgüdüsel arzular her çocukla yeniden do?arlar, bu engellenmelere halen toplum d??? davran??larla tepki gösteren bir insan grubu, nevrotikler mevcuttur. Bu içgüdüsel arzular aras?nda ensest (fücur, h?s?mla sevi?me) yamyaml?k ve öldürme ihtiras? yer al?r. Herkesin reddetme konusunda birle?ti?i, arzular ile izin verilmesi veya engellenmesi uygarl???m?zda hâlâ canl? bir tart??ma konusu olan istekleri yan yana saymak garip görünebilir ama bu, psikolojik uygarl???n tutumu, hiç de tekdüze de?ildir. Yaln?zca yamyaml?k evrensel olarak yasaklanm?? ve -psikanalitik olmayan görü?e göre- tümüyle ortadan kald?r?lm?? gibi görünmektedir. Enseste yönelik arzular?n gücü ise, bunlara kar?? olan yasaklaman?n arkas?nda hâlâ uygulanmakta ve hatta, uygarl???m?z taraf?ndan emredilmektedir. Günümüzde tümüyle ho? görülen daha ba?ka arzular?n doyumunun, t?pk? bugün yamyaml?k konusunda oldu?u gibi kabul edilemez görünece?i kültürel geli?melerin gelece?imizde yer almas? olas?d?r. Bu en eski içgüdüsel feragatler halen, di?er tüm daha ileri feragatler için de önem ta??yan bir psikolojik unsur içerirler. ?nsan akl?n?n en eski ça?lardan beri hiçbir de?i?meye u?ramad???, bilim ve teknolojideki ilerlemelerin aksine bugün de tarihin ba?lang?c?ndaki durumu aynen korudu?u do?ru de?ildir. Bu zihinsel ilerlemenin birine hemen i?aret edebiliriz. D?? zorlaman?n yava? yava? içselle?mesi insan geli?mesinin seyriyle uyum gösterir; çünkü özel bir zihinsel yap?, insan?n üstlendi?i bu görevi üstlenir ve kendi emirleri aras?na katar. Her çocuk bize bir dönü?üm sürecini izleme olana??n? sunar. Ancak bu yolla çocuk ahlaki ve toplumsal bir varl?k olur. Üst benli?in bu türden bir güçlenmesi, psikoloji alan?nda en de?erli kültürel varl?kt?r. ?çlerinde bu güçlenme